SI E ZBULOVA “ZËRIN E AMERIKËS”
Tregim nga Petrit Qejvani
Kanë kaluar shumë vite qysh atëhere. Isha i vogël, sapo kisha filluar klasës e katërt fillore. Ishim plot vëllezër e motra, të gjithë më të vegjël se unë, me përjashtim të motrës së madhe, që ishte më e madhja e të gjithëve. Shtëpinë e kishim të vogël, dy dhoma dhe një kuzhinë, por më të madhe se e mëparshmja, falë kryeministrit të asaj kohe, pas një kërkese të babait. Megjithatë, korridori prapë ishte i vogël, sa linim këpucët, që shpesh na ngatërroheshin. Kaq e vërtetë ishte kjo, sa një ditë një mik i ardhur nga fshati, që fjeti tek ne atë natë (nga fshati na vinin shpesh miq, njerëz të afërt, që, pasi mbaronin ndonjë hall të tyre në qytet, bujtnin në shtëpinë tonë pa menduar se ku do të flimin ne, të zotët e shtëpisë) kur u cua e iku pa gdhirë, sic bëjnë fshatarët, pa dashje apo se i kishin pëlqyer, kishte mbathur këpucët e babait dhe ne e kuptuam, kur babai do nisej për në punë. Kjo ngarje shkaktoi sa inat te babai, aq dhe të qeshura te ne të tjerët dhe u mbajt mend gjatë e tregohej si histori, sa herë vinin njerëz nga fshati. Kështu, përjashto raste të tilla, për ditë jeta ecte me ritmin e zakonshëm, ku ditët shtynin njera-tjetrën dhe ngjanin aq shumë, si binjaket, sepse ne bënim pothuaj çdo ditë të njëjtat gjëra, si të gjithë njerëzit. Ne fëmijët zgjoheshim në mëngjes, laheshim, hanim mëngjesin dhe vraponim për në shkollë. Pastaj ktheheshim nga shkolla, hanim drekë, flinim ose loznim me njeri-tjetrin dhe pasdite bënim mësimet sipas orarit. Pas mësimeve dilnim në oborrin para pallatit dhe loznim me fëmijët e tjerë të lagjes. Djemtë preferonin futbollin, ku shpesh grindeshim për gola të parregullt dhe jo rrallë thyenim gishtat e mëdhenj të këmbëve, pasi loznim zbathur dhe me topa lecke, sepse topat e llastikut ishin te shtrenjtë dhe shpoheshin shpejt, kështuqë prindrit nuk na blinin më. Por nënat na bënin topa prej lecke nga rrobat e vjetra dhe kështu e zgjidhnim problemin. Zakonisht, para se të errej, dëgjonim zërin e mëmës (kështu i flisnim ne nënës), që na thërriste dhe e linim lojën e ktheheshim në shtëpi.
Në të dy dhomat rrinim ne fëmijët që mësonim, kurse babai me mëmën, tani që ne ishim rritur, rrinin zakonisht në kuzhinë, në të cilën kishte dy divanë druri me boje jeshile të thellë. Atje dhe flinin. Pasi gatuante dhe lante enët, mëmën zakonisht e gjeje me shtiza apo gjilpërë në dorë, duke bërë triko ose çarape leshi per dimër, ose duke qepur ndonjë rrobë të shqepur a të vjetëruar. Kurse babai lexonte gazetën katërfaqëshë “Zëri i popullit” me nge deri në rreshtat e fundit, ku ishte programi i radios për atë ditë. Ishim të varfër, por të kënaqur, edhe pse nuk e kishim luksin të zgjidhnim as veshjen, as ushqimin. Kjo që thashë është pak e ngatërruar, po kështu e ndjenim veten ne në socializëm, krahasuar me kapitalizmin shtypës, në të cilin vetëm një grusht të pasurish bënin jetë.. Kështu na kishin thënë dhe kështu duhej të ishte. Dhe ne e besonim. Aq më tepër kur e krahasonim me gjëndjen e Shqipërise së paraluftës, një vend i mjerë dhe i prapambetur, më i prapambeturi në Europë.
Për veten time isha i lumtur kur arrija para derës së shtëpisë pas mbarimit të mësimit dhe ndieja erën e fasuleve të ziera dhe atëhere u thosha gjithë qejf atyre që gjeja brenda, mirëdita! Kurse ditët që kishim për drekë makarona me vaj balene, (kështu quhej një lloj vaji që vinte nga jashtë) një vaj i trashë që na digjte gurmazin dhe na i sillte makaronat në grykë, hidhja çantën i dëshpëruar mbi krevat dhe nuk thosha mirëdita. Kurse mishi dhe gjalpi ishin mysafirë të rrallë, se ishin të shtrenjtë dhe me racion. Mëma qeshte dhe thoshte nga kuzhina me zë të qetë, për të më ngacmuar: sot nuk na përshëndeti djali, se nuk i pëlqejnë makaronat. Unë qeshja nga marazi në dhomën “time”. Quhej imja se aty rrija kryesisht unë, tani që isha rritur. Më parë flinte babai. Më kishin bërë privilegj si djali i madh i shtëpisë. Ama, kur vinin miq, kuptohet, shpronësohesha dhe ua lija dhomën time mysafirëve dhe shkoja të flija te dhoma e motrave dhe vëllezërve më të vegjël, në krevatin dopio, dikur i prindërve, ku shtriheshim për së gjeri, që të na nxënte. Por nuk ishte vetëm cështja e të ngrënit dhe të fjeturit. Edhe rrobat ishin problem. Të reja për në shkollë nuk blinim vit për vit, sepse ishim shumë fëmijë. Duheshin katër- pesë palë libra çdo vit, fletore, lapsa, shishe boje, që shpesh na thyheshin, kur loznim ose ziheshim me shokët , se ishin prej qelqi si dhe pena e maja pene. Kjo, jo vetëm se rrogat ishin të vogla, por edhe se mëma nuk punonte, pasi vuante nga zemra. Kështu që rroga e babait nuk na dilte, prandaj mëma ishte bërë një kursimtare e madhe dhe nuk i vinte asgjë dëm. Kjo është kaq e vërtetë sa gra të pallatit, me të ardhura më mëdha nga ne, vinin e kërkonin herë një filxhan vaj, herë një lugë kripë e herë dicka tjetër. Mëmës i dilte dhe i tepronte se kishte moto thënien shtriji këmbët sa ke jorganin, që e përsëriste shpesh, kur ne kërkonim dicaka që na mungonte dhe s’mund ta kishim.
Rrobat e vjetra, që zbardheshin nga dielli dhe larjet e shpeshta me finjë, mëma i kthente nga ana tjetër dhe me gjilpërë dore i qepte për bukuri dhe ato dukeshin si të reja. Sidomos jakat e këmishave, që stripseshin nga larjet e shpeshta, mëma i kthente nga ana tjetër dhe ne gëzoheshim pa masë. Por një gëzim të vecante kam ndier kur me dhuruan nje palë rroba të ardhura nga Amerika, në klasën e pestë. Atë natë nuk më zinte gjumi. Me gjithëse të përdorura, ishin aq të bukura, saqë kisha qejf të flija me to. Bile kam bërë edhe një fotografi me ato rroba, që e kam dhe sot e kësaj dite. Ishin rrobat e djalit të një funksionari të ambasadës sonë atje, që kishte ardhur me pushime verore te vëllai i tij, komshi me ne. Meqë e zonja e shtëpisë shkonte mirë me mëmën dhe mua më donte shumë, ia dha mëmës sime për mua. Ndërsa librat dhe fletoret i mbanim në ca çanta fanellate ose doku me një rrip, që e hidhnim krahëqafë, që të mos lodheshim dhe t’i kishim duart të lira. Por ne i quanim normale këto, pasi, para çlirimit jeta kishte qenë më e keqe, fëmijët nuk shkonin në shkollë, por punonin si shegertë te të pasurit dhe merrnin pak lekë, sa të mbanin frymën gjallë. Ne këtë e dinim jo vetëm nga këshillat e prindërve, por sidomos nga mësimet në shkollë, nga copat e leximit si “Luli i vocërr” i Migjenit apo “Shegerti i vogël” i Qemal Stafës, që mua më kishin pëlqyer shumë. Kur na i shpjegonte mësuesja ne na vinte shumë keq për ta dhe vetja na dukej me fat.
Gjer këtu jeta në familje më dukej normale dhe nuk dyshoja asnjëhere për asgjë. Gjerat ishin në vendin e tyre, nuk kishte surpriza dhe jeta vazhdonte rrjedhën e saj qetësisht. Secili kishte vendin e tij dhe ne e respektonim dhe e donim njeri-tjetrin. Prindrit kishin vendin e tyre dhe bënin punët, që u takonin. Mëma, si zakonisht, me gjilpërë apo shtiza në duar dhe babai duke lexuar çdo ditë “Zërin e popullit”, që e sillte postieri, se babai ishte abonuar, gjë kjo e detyruar për anëtarët e partisë. Ajo s’e kundërshtonte kurrë babanë dhe babai nuk i bërtiste kurrë mëmës, sic ndodhte te fqinji matanë murit. Mëma s’i fliste kurrë në emër babait. Kështu ishte zakoni. Ajo, kur donte t’i drejtohej, i thoshte “more”, sipas zakonit të vjetër, duke zgjatur e-në , na duhet kjo apo ajo gjë. Si gjithnjë ata ishin në kuzhinë, kurse ne fëmijët në dy dhomat e tjera për të bërë mësimet apo për të fjetur. Babai nuk ishte i klubeve, edhe për shkak se ishim shumë vetë me nje rrogë, prandaj, pas pune, gjithnjë e gjeje në shtëpi. Kurse mëma domosdo, pasi ishte shtëpiake.
Kohët e fundit kisha vënë re se babai e mbyllte derën e kuzhinës pasdite vonë, sapo binte mbrëmja. Por nuk e dija pse e bënte këtë.Të bënte ndonjë gjë me mëmën!? Nuk e besoja. Ai ishte shumë serioz dhe nuk mund të bënte nga këto gjëra! Këtë mendim e hodha poshtë shpejt si të turpshëm dhe qortova veten për këtë. Një ditë babai e kishte lënë derën e kuzhinës ca hapur dhe unë u afrova dhe vura veshin: befas një zë i panjohur po jepte lajme politike shqip. Shtyva ngadalë derën. Babai rrinte në këmbë i përkulur me veshin pranë altoparlantit të radios ( ishte një radio e vogël “Strella” e prodhimit sovjetik) dhe po dëgjonte me vëmëndje, ndërsa mua më bëri shenjë të heshtja, duke vënë vertikalisht gishtin tregues te buzët e veta. Fike atë radio, iu kthye papritur mëma, që nuk i kishte folur kurrë kështu babait. Babai bëri sikur nuk e dëgjoi dhe, për çudinë time, në vend t’i tërhiqte vërejten mëmës,vetëm buzëqeshi. Atëhere unë iu afrova edhe më babait dhe po dëgjoja. Ai që po fliste në radio po shante komunizmin dhe fliste edhe për Shqipërinë. Unë u stepa dhe ndiqja me sy babanë.
E dallova që nuk ishte ai që jepte lajmet te radio Tirana, jo vetëm se shante komunizmin, por edhe se fliste në dialektin gegë. Qëndova ca aty, pastaj shkova në dhomën time për t’u hedhur edhe një sy mësimeve, që kisha për të nesërmen. Dhe e mbylla derën që të mos dëgjoja vëllanë dhe motrën e vogël, që po thoshnin mësimin përmendësh me zë të lartë, në garë me njeri-tjetrin. Pas pak nga kuzhina befas erdhi një zhurmë jo e zakonshme. Mbajta frymën. Babai me mëmën po grindeshin si rrallë herë. Kuptohet që as mund të shkonim t’i pajtonim. Ata e dinin vet ç’bënin. Babai nga natyra ishte i heshtur e fjalëpakë dhe ne kishim droje prej tij, ndonëse nuk na kishte dhënë asnjë pëllëmbë. Ai vinte dy herë në shkollë gjatë gjithë vitit, kur celej shkolla dhe kur mbyllej viti shkollor dhe donte që të merrnim pa tjetër fletë lavdërimi. Ky ishte kushti i vetëm i tij. I hollë e i gjatë, me vetullat e zeza kaleshe dhe flokët e zinj e të dredhur, por të shtruar nga kapelja ushtarake (ai punonte në polici) kishte hije të rëndë. Por edhe mëma nuk e kundërshtonte babanë. Kështuqë sherri që kishte ndodhur duhej të ishte shkaktuar nga dëgjimi i asaj radios së huaj, që fliste shqip dhe shante komunizmin dhe që mëma i kishte thënë babait në sy tim ta mbyllte. Dhe vërtet, kur hapa derën e dhomës sime e kuptova që shkaku ishte ajo radioja e huaj. Kjo ndodhi më shtoi kureshtjen për ta dëgjuar edhe herë tjetër atë radio, pikërisht atëhere kur babai mbyllte derën e kuzhinës.
Të nesërmen e kisha lënë qëllimisht derën e dhomës ku mësoja hapur dhe, në momentin që babai po e mbyllte derën e kuzhinës, u futa brenda si për të pirë ujë dhe po rrija me droje se mos më ndiqte. Ai shkoi te radiua dhe po kërkonte stacionin. Radiua ishte vendosur mbi lavapjat, në një biçim rafti të sajuar në hapësirën mbi lavaman, që shkonte deri në tavan dhe që më parë e përdornim si depo drush për dimër, sepse ne atëherë ngroheshim me soba me dru. Ndërsa tani, dimrit, drutë i mbanim në ballkon.
U afrova dhe unë pranë radios. Për çudi babai nuk më ndoqi. Kurse mëma herëpashere i nginte sytë nga shtizat dhe ia hidhte qortueshëm babait, por ai bënte sikur nuk e vinte re. Pas disa çasteve muzikë të fortë marciale, filluan lajmet. Zëri i folësit më dukej arrogant dhe imponues dhe mua nuk e di pse më tërhiqte, ndoshta prej dialektit gegë përzier me theksin amerikan, që mua më dukej argëtues. “Ky asht zani i Amerikës drejtpërdrejt nga Uashingtoni. Ndigjues t’ dashtun, mir mrama!” Si gjithmonë ai fliste kundër komunizmit. Aty dëgjoja fjalë dhe shprehje që nuk i kisha dëgjuar më parë dhe nuk ua dija kuptimin si “bota e lirë”,”të drejtat e njeriut”,”luftë e ftohtë “etj., por mua më pëlqente kur folësi thoshte shpesh Kina komuniste dhe asnjëherë Republika Popullore e Kinës, siç e quanim ne. Babai më shihte në sy dhe buzëqeshte. Po ashtu folësi thoshte “qeveria komuniste e Tiranës” si dhe “liria e fjales”, që ishte ndaluar në Shqipëri. Kjo e fundit nuk më pëlqente fare, sepse ne flisnim në Shqipëri dhe fjalët nuk mund të ndaloheshin. Ne flisnim nga mëngjesi në darkë, derisa na zinte gjumi. Sepse, si do merreshin vesh njerëzit po të mos flisnin?! Këtu, sipas meje, Amerika gënjente dhe shpifte hapur kundër nesh.
Një ditë sulmoi direkt Enver Hoxhën duke thënë se regjimi komunist i Tiranës i kryesuar nga zoti Hoxha ka burgosur mijëra kundërshtarë politikë! E kisha vënë re se folësi zakonisht nuk thoshte Enver Hoxha, por Hoxha dhe i shtonte fjalën “zoti” përpara në vend të fjalës “shoku”, sic e perdornim ne dhe kjo, edhe për shkak të semantikës së fjalës, më tingëllonte e cuditshme, bile komike, dhe më shfaqej para sysh, e mbivendosur, figura e klerikut myslyman. Unë atëhere këtë nuk e besoja dhe mendoja se ata, që ishin futur në burg, kishin bërë gabime dhe faje të rënda dhe se në shkollë kishim mësuar se ata ishin spiunë të amerikanëve, që donin ta shisnin Shqipërinë te kapitalistët. Unë nuk besoja të ishin mijëra. Shumë më vonë, kur isha student, pyeta një punonjës të ministrisë së brendshme, që shkruante edhe romane policore, të cilin e kisha dhe kushëri sa është numri i të burgosurve politikë, por ai ma preu shkurt, ndonëse me edukatë: E c’të duhet!.E kuptova që numri i tyre duhet të ishte i madh.
Atë ditë mëma ndërhyri ashpër duke i thënë babait: Mbylle atë radio po të them, se unë dhe ti e kullotëm cairin, por do marrësh në qafë fëmijët! Por cuditërisht babai i pergjigjej duke qeshur lehtë: nuk dëgjon njeri, se radiua është ulët. Dëgjon komshiu pas murit, ngulte këmbë mëma, por babai qeshte thuajse pa zë. Po më habiste kjo cilësi e re e babait. Pastaj ajo i kujtonte dajon e pushkatuar nga partizanët, sepse kishte sharë yllin komunist në mes të fshatit, megjithëse ishte anëtar i këshillit antifashist...Bile kishin pushkatuar dhe djalin e tij. Pastaj vazhdonte: po djali që është i vogël dhe dëgjon c’thonë imperialistët?!
Ndonëse nuk ishte komuniste, mëma dukej më fanatike se babai.Ti kot e ke teserën e partisë, i thoshte shpesh atij. Në fillim nuk arrija ta shpjegoja këtë qëndrim të saj, por më vonë e kuptova nga ato që më tregonte shpesh mbi jetën e tyre para clirimit: kishin qënë të varfër. Dhe varfëria është një mësues i besueshëm për të varfrit. E ke nga gjaku i tët vëllai, i sulej babait, duke i kujtuar vëllanë tetëmbëdhjetëvjecar të rënë në luftën antifashiste. Dhe vërtet për t’u habitur kjo sjellje e babait. Dëgjonte “Zërin e Amerikës” dhe, bile, në praninë time! Isha vetëm 11 vjec dhe dëgjoja zërin e Zamerikës, që ishte një radio armike e ndaluar me ligj. Për këtë futeshe 10 vjet burg për agjitacion e propagandë kundër pushtetit popullor. Mëma kesaj here nuk kishte ndër mend të pushonte. Po sikur djalit t’i shpëtojë goja dhe t’i thotë ndonjë shoku të tij, ku të mbytemi pastaj? Dhe mëma cohej me vrull nga divani dhe vinte te radiua dhe e mbyllte. Por babai e hapte sërish dhe nuk harronte të më thoshte shpesh, kur rrija e dëgjoja lajmet e zërit të Amerikës: ata gënjejnë, janë imperialistë..Atje shumica janë të varfër, të papunë, fëmijët e punëtorëvë nuk venë në shkollë. Atje një pakicë jeton mirë, të tjerët shtypen”. Këto i kisha dëgjuar edhe në shkollë dhe i dija. Po pse i dëgjonte ai, kur ishte kështu?!
Kanë kaluar kaqë vjet dhe tani që babai nuk jeton më dhe vet jam bërë burrë, pyes veten: si më lejonte babai të dëgjoja një radio të frikshme? Dhe e gjej përgjigjen: ai besonte tek unë. Nuk i thoshte kot mëmës është djalë i zgjuar ky, nuk bën gabime dhe më shkelte syrin mua. Atëhere nuk arrija ta vlerësoja një gjë të tillë.Tani lartësohet akoma më shumë para meje shpirti i tij finik. Se nuk ishte shaka të bëje një gjë të tillë në ato vite të hekurta. Kurse babai mua më besoi. Dhe s’ka monedhë më të vlefshme se besimi! Ai më trajtonte si të madh. Faleminderit baba! Kjo është shumë. Sidomos në kohë të vështira.
Por dëshira e babait për të dëgjuar zërin e Amerikës u kthye në mani pas prishjes së marrëdhënieve me Bashkimin Sovjetik më 1961.Tani Shqipëria shahej më shumë dhe ndryshe. Më dukej se tani radioja shprehte dhe keqardhje për popullin shqiptar, se ai kishte mbetur vetëm, se do t’i mungojë ndihma e BS dhe kampit socialist, se Enver Hoxha e izoloi nga bota dhe s’e ka të gjatë, se Tito është një komunist i mirë, se...Por unë tani isha “miqësuar” me zërin e Amerikës, pasi e kisha pirë antidotin ideologjik dhe lajmet e saj i quaja thjesht shpifje. I kisha marrë seriozisht fjalët e babait dhe ato të shkollës se ata gënjejnë dhe nuk ia duan të mirën Shqipërisë. Megjithëse nganjeherë mëndja më shkonte te ato rrobat e bukura amerikane që më dhuruan...Por këto nuk ma lëkundnin dashurinë për Partinë dhe urrejtjen për kapitalizmin. Pastaj emri i Enver Hoxhës ishte identifikuar me Shqipërinë dhe cdo cënim i tij ishte me një efekt të kufizuar,vetëm tek të përmbysurit. Por ata ishin të pafuqishëm dhe të frikësuar, pas goditjeve shkatërruese që kishin marrë nga diktatura e proletariatit, që ndryshe quhej pushteti popullor. Shumë qenë pushkatuar, të tjerë ishin nëpër burgje , kurse ata që ishin jashtë kishin ulur kokën. Jeta e tyre ishte një natë e gjatë. E ankthshme. Ata thjesht ishin katandisur në ca fantazma të kohës së shkuar...Bile ne mitingje politike ata duartrokisnin më shumë se ne, që e donim pushtetin popullor.
Në atë kohë ishte krijuar një atmosferë mbytëse për kundërshtarët politikë. Kudo mbaheshin mitingje solidariteti me Partinë dhe Enver Hoxhën, i bëhej thirrje ndërgjegjes patriotike të secilit, evokoheshin momentet e lavdishme historike, ngrihej lart patriotizmi tradicional dhe sidomos ai socialist, flitej për E.Hoxhën si për një hero, bëhëj thirrje për vigjilencë të lartë revolucionare. Partia e Punës dhe Enveri njësoheshin me atdheun. Fakti që Enver Hoxha ishte prishur me një superfuqi e kishte shndërruar atë në mit dhe e kishte përkëdhelur krenarinë kombëtare. U krijua një situatë psikologjike a thua ishim qendra e botës, pasi ne mbronim parimet e marsizëm-leninizmit, kur të tjerët i kishin tradhtuar. Ishte vërtet një situatë dehëse revolucionare. Mund të them se deliri na kishte pushtuar si popull. U krijuan këngë heroike për Partinë dhe Enver Hoxhën, kantata, balada, piktura e skulptura, poema e deri romane, ku glorifikohej Partia e Punës dhe Enveri. Dhe mendoja se të gjitha i kuptoja sic duhej. Ata ishin armiqtë tanë dhe na shanin, kurse ne ishim armiqtë e tyre dhe i shanim. Ndërsa babai, megjithatë, dëgjonte rregullisht zerin e Amerikës, një radio armike. Kjo më habiste dhe më vinte në mëdyshje dhe një ditë nuk e mbajta veten dhe e pyeta: baba, kur këta gënjejnë, pse i dëgjon? Dhe ai, duke më fërkuar kokën , gjë që e bënte rrallë, më përgjigjej: kot, të dëgjoj sa të djallëzuar janë. Partia ka thënë se duhet të dimë c’mendon armiku... Unë bindesha më në fund.
Jo vetëm në lëndën e edukatës, por edhe në copat e leximit ne ndesheshim me të këqiat e kapitalizmit, prandaj ky sistem duhej të përmbysej me armë. Copat e leximit përshkruanin jetën e fëmijve të varfër si Kozeta apo Gavroshi, që lypnin ose mblidhnin fishekë në barrikada. Dhe bota na dukej se ishte e tëra në luftë, ndërsa vetëm ne, që bënim pjesë në kampin socialist, ishim në paqe. Të tjerët, ata që ishin në botën kapitaliste nuk kishin punë dhe fëmjët, ndonëse të vegjël sa ne, punonin punë të rënda, sepse nuk kishin të hanin dhe për të gjitha këto fajin e kishte Amerika...
Nga propaganda e fuqishme si dhe nga librat e shkollës ne ishim të bindur se cdo e keqe vinte prej Amerikës, që te ne e quanin dhe xhandar ndërkombëtar. Por ne ishim me fat që nuk jetonim në Amerikë dhe nuk ishim pushtuar prej saj!
Një shok i klasës sonë kishte një xhaxha të arratisur në Amerikë dhe nganjëherë vishte i drojtur ndonjë rrobë të re, që thoshte se vinte nga Amerika dhe unë me shokët e tjerë e shihnim me dyshim dhe i rrinim larg si të ishte leproz.. Bile, ai ishte shumë i heshtur dhe ne e quanim spiun të amerikanëve. Megjithëse nxënës i urtë dhe në matematikë më i miri i klasës, atë asnjëherë nuk e vunë në tabelën e nderit si nxënës të dalluar, sepse ai nuk kishte biografi të mirë...Ndonjëherë më vinte keq për të, se shpesh rrinte mënjanë, por kur kujtoja që kishte një xhaxha në Amerikë, një shtet që donte të rrëzonte qeverinë tonë dhe Enver Hoxhën, më dukej i keq si një amerikan. Por nuk arrrija të kuptoja c’punë kishin amerikanët me Shqipërinë dhe pse ata e urrenin Enver Hoxhën. C’punë u prishte ai amerikanëve? Ata ishin shumë larg nesh. Këtë unë me shokët e mi e kishim mësuar në lëndën e gjeografisë. Ehuuu, sa larg ishte Amerika! Pse nuk shihnin hallet e tyre? C’kishin me Shqipërinë? Vecanërisht fakti që ata, që nuk e donin qeverinë, arratiseshin në Amerikë, më bënte të mos i besoja fare ato që dëgjoja te zëri i Amerikës dhe me vete thosha se ata janë gënjeshtarët më të mëdhenj në botë.
Ne e donim Enver Hoxhën se te ne të gjithë ishin njëlloj dhe nuk kishte të pasur që të shtypnin të varfërit dhe të gjithë fëmijët shkonin në shkollë. Kështuqë më ishte mbushur mendja top që Amerika ishte luftënxitëse dhe të pasurit shtypnin të varfërit. Kjo ishte e padrejtë për mua dhe shpesh mendoja se si, po të isha në Amerikë, të pasurit do shfrytëzonin babanë tim ose do ta flaknin nga puna dhe unë do lija shkollën dhe do punoja diku për të siguruar bukën e gojës, sic thoshte faqja e katërt e “Zërit të popullit” në rubrikën “pohojnë më gojën e tyre”, ku jepeshin shifra për papunësinë në vendet kapitaliste, sipas burimeve zyrtare të tyre. Sa mirë që nuk kisha lindur në Amerikë! Amerika le të fliste sa të donte në radio, le të shante sa të donte qeverinë tonë dhe Enverin. Ata ishin shumë të mirë. Amerikanët shpifnin nga inati. Kështu i vija kapak cdo gjëje që dëgjoja nga “Zëri i Amerikës.”
Më kujtohet mirë se si një ditë dimri sinjali i radios vinte dhe ikte dhe babai, nervoz kur vala dobësohej, e ngrinte në maksimum volumin dhe, kur sinjali forcohej befasisht, radioja gjëmonte dhe zëri dëgjohej përjashta. Babai e ulte me njëherë, por zëri zbehej sërish, ai sërish ngrinte volumin dhe sërish zëri forcohej dhe radiua buciste, ndërsa babai i sikletosur e ulte me nxitim volumin dhe mëma nga divani nuk pushonte duke e paralajmëruar të bëhej gati për burg.
Të nësërmen në mëngjes komshia me të cilën na ndante një mur me tek tullë i tha mëmës si rastësisht: Mbrëmë keni bërë shumë zhurmë, bënit sherr me zë të lartë. Dëgjohej vecanërisht zëri i një burri, që fliste sikur mbante fjalim. Dhe mëma u mundua ta bindte komshien duke i thënë se kishte ardhur për vizitë një kushëri i burrit, që e kishte zakon të fliste me zë të lartë sikur grindej, sidomos kur kthente edhe ndonjë gotë... Atë ditë mëma i bëri një gjyq të rreptë babait dhe, për herë të parë, babai u zbeh dhe nuk foli asnjë fjalë.
Pas kësaj babai nuk e dëgjonte më zërin e Amerikës, por lexonte si zakonisht “Zërin e popullit”, të cilit tani i kushtonte më tëpër kohë si dhe iu kthye disa libravë me dokumente që flisnin për historitë e brigadave partizane në Luftën e Dytë Botërore.
Mua më vinte edhe mirë, edhe keq kur shikoja babanë në këtë gjëndje. Mirë, se nuk dëgjonte më një radio të rrezikshme dhe keq, se babi ishte mërzitur. Bile mua më dukej se ai tani kishte edhe frikë. Ai burrë serioz dhe fjalëpakë, që mua më dukej edhe trim, pasi nuk ia bënte qejfin kot asnjerit dhe në mbledhjet e lagjes kritikonte dhe sekretarin e partisë dhe kryetarin e këshillit, tani më dukej si njeri tjetër dhe gjithmonë mendoja se mos komshia e kishte spiunuar në polici dhe ndonjë ditë mund ta arrestonin. Dhe shpesh dilja nga dhoma e shkoja në kuzhinë ku rrinte ai me mëmën dhe rrallë bisedonin me njeri-tjetrin. Por edhe mëma dukej se e shihte me një lloj meraku babanë, duke shkëputur herë-herë sytë nga shtizat dhe duke ia hedhur atij, kur babai lexonte. Po ti, më thoshte mëma, që e kuptonte shqetësimin tim, pse nuk vete të mësosh, po rri këtu? Shko bëj mësimet! Dhe unë largohesha pa fjalë dhe, pasi mbyllja derën e dhomës, hapja librat, por mëndjen e kisha te babai, që qe bërë më i heshtur akoma dhe më mbusheshin sytë me lot se mos i ndodhte gjë. Kurse komshies, jo vetëm nuk doja t’ia shihja sytë, por as t’i dëgjoja zërin. Spiunia e dreqit! Dhe dyshimet nuk ishin të kota. Kohët e fundit vinte para hyrjes sonë dhe ulej në stolin e lulishtes me shpinë nga ballkoni ynë (ne e kishim shtëpinë në kat të parë), sepse ashtu ishte vendosur stoli, një burrë shtat mesatar, me kapele dhe syze të errëta, që nuk hiqte edhe kur nuk kishte diell, njëlloj si ata të vebërit, që i mbajnë gjithmonë.
Atë e vuri re për herë të parë mëma, kur po nderte rrobat në ballkon një pasdite dhjetori. Ai qëndronte gjatë aty, deri sa binte mbrëmja, pikërisht në orën kur jepte lajmet Zëri i Amerikës, përherë më një gazetë në dorë, që bënte sikur e lexonte dhe cohej ngadalë, kur ato mbaronin dhe bënte sikur rregullonte cepat e palltos së madhe për të kthyer kokën pas për të parë nga ballkoni ynë. Pastaj largohej qetë-qetë me duar e zhytura në xhepat e palltos dhe, duke ikur, kthente ndonjëherë kokën nga shtëpia jonë dhe, për të mos u kuptuar, hidhte sytë më lart në katet e tjerë, si të kërkonte dicka.
Kështu, tre muaj rresht, në të njëjtën orë shfaqej njeriu me syze të errëta dhe kapele të tipit sovjetik. M’u bë dhe mua fiksim dhe në orën e caktuar e shihja nga xhamat e derës së ballkonit, pasi mblidhja pak perden. Dhe më mblidhej një lëmsh në grykë. Sidomos ankthin ma shtonte fakti që ai rrinte gjithnjë me shpinë nga ballkoni ynë dhe nuk ia pashë asnjëherë fytyrën. Me siguri kishte ndonjë aparat për të dëgjuar bisedat tona ose i vinin këto në ndonjë cep të gërmuar muri të komshiut. Kështu veprohej atëhere. Rrija ca caste i menduar në kuzhinë duke hedhur sytë me kujdes nga babai, pastaj largohesha për në dhomën time për të bërë detyrat e mbetura. Mëma, si gjithnjë, e shihte kur vinte dhe kur ikte njeriun me syze të zeza, pa i thënë gjë babait. Nuk donte ta shqetësonte. Ndërsa babai shkonte në punë si zakonisht dhe unë mendoja se sa më shumë ditë të kalonin kështu, aq më larg shtyhej e liga dhe babai s’do pësonte gjë. Dhe vërtet, ajo që kishim frikë nuk ngjau, por dicka më e lehtë: pas gjashtë muajsh babanë e hoqën nga policia dhe e nxorën në lirim të parakohshëm, sic i thanë, për shkak se do rekrutonin njerëz më të rinj në moshë për të rritur efektivitetin e shërbimit...Kaq ishte mrekulli për ne. Tani, pas kaq vitesh, kur zeri i Amerikës dëgjohet lirshëm, në mungesë të babait, ia bëj sërish pyetjen vetes: pse babai, një ishkomunist, dëgjonte “Zërin e Amerikës”? Sigurisht këtë s’e bëj për te kerkuar disidencë, kjo as më shkon ndër mend. Thjesht për ta ditur. Por nuk di të përgjigjem dhe shpesh, kur shoh foton e tij në kornizë, i bëj me mend pyetjen që i bëja dikur dhe mundohem të kuptoj c’thonë sytë e tij. Por është e pamundur të deshifrosh shikimin e tij, si shikimin e cdo të vdekuri në një foto, një shikim bosh, pluhur asgjëje, pa domethënie, që mund t’i japësh kuptimin që ti do.
Vlorë, 9 shtator 2012
